Стратэгічны дакумент 2019-2020

Published by Menschenrechte in Belarus on

У 2019 годзе ў Беларусі былі адзначаны два паказальныя ў сваёй супярэчлівасці юбілеі: 20 гадоў таму быў падпісаны Дагавор аб стварэнні Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расеі, а 25 гадоў таму Аляксандр Лукашэнка быў абраны першым і пакуль адзіным прэзідэнтам краіны. У той час як Лукашэнка за чвэрць стагоддзя сваёй улады здолеў трывала замацаваць аўтарытарны рэжым, Саюзная дзяржава заставалася пустой дэкларатыўнай абалонкай з многімі меркаванымі пагадненнямі, але без значных палітычных дасягненняў.

У 2019 годзе геапалітычныя і рэгіянальныя ўмовы ў Беларусі істотна не змяніліся, нягледзячы на ўсе такія ж дрэнныя адносіны паміж Расеяй і Захадам, у тым ліку з-за працягу санкцый пасля далучэння Крыма да Расеі, эканамічную залежнасць Беларусі ад Расеі, нязменна складаныя адносіны Беларусі з ЕС у цэлым і з Літвой у прыватнасці, недалёка ад паўночнай мяжы якой – у Астраўцы – будзе ўведзена ў эксплуатацыю новая атамная электрастанцыя, а таксама нестабільную сітуацыю ў Украіне – паўднёвай суседцы Беларусі – у сувязі з працяглай вайной на ўсходзе краіны. Лукашэнка рэагуе на няпростую геапалітычную сітуацыю ў Беларусі ў звыклай яму манеры: у той час як ён устойліва адмаўляецца прызнаць анэксію Крыма дэ-юрэ і ў інтэрв’ю з украінскімі журналістамі ў верасні заклікае краіну да захавання адзінства, ён заяўляе з усёй рашучасцю, што, на ягоную думку, Расея не верне Крым Украіне нават пры змене ўлады.

На фоне гэтай “разнавектарнай рыторыкі” Лукашэнкі найбольш значнымі тэмамі ў 2019 годзе ў Беларусі сталі дыскусіі вакол паглыбленай інтэграцыі Беларусі і Расеі, стасункаў Беларусі з Захадам, стану грамадзянскай супольнасці і эканамічнай сітуацыі ў Беларусі, а таксама парламенцкіх і прэзідэнцкіх выбараў. На іх варта арыентавацца пры распрацоўцы актуальнай стратэгіі ўзаемаадносін з Беларуссю.

Саюзная дзяржава 2.0: паглыбленае абмеркаванне інтэграцыі Беларусі і Расеі

Лейтматывам сустрэч Уладзіміра Пуціна і Аляксандра Лукашэнкі ў 2019 годзе стала паглыбленая інтэграцыя Беларусі і Расеі ў рамках адроджанай канцэпцыі Саюзнай дзяржавы. Згодна з дагаворам 1999 года аб саюзе Беларусі і Расеі абедзве дзяржавы павінны захаваць свой суверэнітэт, пры гэтым пэўныя вобласці эканамічнай і знешняй палітыкі, а таксама палітыкі бяспекі павінны быць цесна звязаныя або нават уніфікаваныя.1 Аднак, паколькі на працягу двух дзесяцігоддзяў з абодвух бакоў адсутнічала палітычная ініцыятыва да ажыццяўлення дагавора, большасць элементаў да сённяшняга дня заставалася толькі на паперы.

Рэактываваная канцэпцыя Саюзнай дзяржавы была выкарыстана расейскім кіраўніцтвам у 2019 годзе для аказання палітычнага і эканамічнага ціску на Беларусь. Суправаджаючыся правакацыйнымі выказваннямі Пуціна (“Беларусы і расейцы – адзін народ, які жыве ў дзвюх дзяржавах“), з’явіліся чуткі аб падпісанні 8 снежня (афіцыйнага „дня нараджэння“ Саюзнай дзяржавы) шырокамаштабнага дакумента, які павінен прадстаўляць сабой свайго роду дарожную мапу для рэалізацыі глыбокай інтэграцыі дзвюх дзяржаў. Гаворка ішла аб уніфікацыі падатковых сістэм, стварэнні агульнага органа рэгулявання энергетычнага рынку, больш цесным супрацоўніцтве мытных органаў і каардынацыі пазіцый па адносінах да заходніх санкцый супраць Расеі і расейскіх зваротных мерах. Інфармацыя, якая свядома распаўсюджваецца Расеяй, выклікала гарачыя дыскусіі аб магчымай страце незалежнасці Беларусі, сцэнарыях інтэграцыі Беларусі ў РФ, а таксама аб рэальных намерах Расеі як на Захадзе, так і ў Беларусі. Распаўсюджанае ў грамадстве тлумачэнне прычын пачатку інтэграцыі заключаецца ў тым, што Пуцін, згодна з расейскай Канстытуцыяй, не можа быць пераабраны ў 2024 годзе на пасаду прэзідэнта. Стварэнне новай расейска-беларускай дзяржавы дало б яму магчымасць захаваць сваю ўладу.

З афіцыйнага беларускага боку небяспека страты дзяржаўнага суверэнітэту была абвергнута як “неабгрунтаваная дэманізацыя” (прэс-сакратар прэзідэнта Наталля Эйсмант). Пры бліжэйшым разглядзе ні ўніфікацыя падатковай палітыкі, ні сумеснае рэгуляванне энергетычнага рынку, здаецца, не адказваюць інтарэсам Расеі, бо гэта прывядзе да страты федэрацыяй эканоміка-палітычных сродкаў ціску, важных для падтрымання згаворлівасці Лукашэнкі. З іншага боку, не варта чакаць, што Беларусь пагодзіцца на дзейнасць расейскіх мытнікаў на заходняй мяжы ўласнай краіны і тым самым прызнае ў прамым сэнсе слова відавочную страту дзяржаўнага суверэнітэту.

Наколькі шырокамаштабнымі, палітычна сур’ёзнымі і, перш за ўсё, устойлівымі будуць рашэнні па інтэграцыі, і які сцэнарый у канчатковым выніку адбудзецца, немагчыма ацаніць на аснове незалежных крыніц. Аднак варта прызнаць, што Масква ў цяперашні час, відаць, імкнецца ўтрымліваць ланцужок, на якім яна вядзе Беларусь, каб пазбегнуць замацавання ў краіне-суседцы ўсведамлення ўласнай нацыянальнай ідэнтычнасці і каштоўнасці незалежнасці ад Расеі.

Стрыманая адліга: адносіны Беларусі з Захадам

Стрыманае збліжэнне Беларусі з Захадам, якое назіраецца з 2015 года, знайшло свой працяг у 2019 годзе. Гэтаму сведчаць наступныя паказчыкі: правілы ўезду грамадзян ЕС у Беларусь былі яшчэ больш спрошчаны.2 ЕС падтрымаў каля 4.500 малых і сярэдніх прадпрымальніцтваў пры пошуку новых рынкаў збыту і тым самым паспрыяў таму, што было створана больш за 4000 новых працоўных месцаў у сектары малога і сярэдняга бізнесу; Еўрапейскі банк рэканструкцыі і развіцця (ЕБРР) павялічыў інвестыцыйны партфель у Беларусі да 683 млн. еўра. Паралельна з еўрапейскай зацікаўленасцю ўпершыню за 25 гадоў Беларусь наведаў высокапастаўлены амерыканскі эмісар Джон Болтан, які, акрамя ўсяго іншага, вёў перамовы аб вяртанні амерыканскага амбасадара ў Менск.

Прычыны цыклічнага збліжэння Беларусі з Захадам, які называюць палітыкай маятніка, застаюцца ранейшымі: Лукашэнка мае патрэбу ў Захадзе ў якасці процівагі расейскаму ўплыву ва ўласнай краіне, як сродак бяспекі ягонай асабістай улады і для таго, каб пастаянна патрабаваць ад Расеі новых саступак. Пры гэтым ён адначасова спрабуе пераканаць Захад у тым, што Беларусь можа „дыверсіфікаваць“ сваю знешнюю палітыку і вызваліцца ад расейскага дыктату. ЕС павінен прызнаць, што магчымасці для знешнепалітычных дзеянняў Лукашэнкі абмежаваныя: Масква зробіць усё магчымае, каб Беларусь не стала “небяспечным Кантаністам” і не пазбавіцца тым самым стратэгічнай буфернай зоны ў дачыненні да Захаду і НАТА. Лукашэнка ў курсе гэтага, ён ведае, што на самой справе ён можа наблізіцца да Захаду толькі настолькі, наколькі гэта прымае Крэмль. І таму грань для ЕС паміж мерамі па забеспячэнні беларускага суверэнітэту і рэальным палітычным прызнаннем расейскай “перавагі” ў адносінах з Беларуссю ледзь абмяркоўваецца.

Амбівалентная залежнасць: эканамічнае развіццё Беларусі ў 2019 г.

У 2019 годзе ў Беларусі назіраўся слабы, але станоўчы эканамічны рост прыблізна на 1,8%, чаму спрыяў у асноўным унутраны попыт, але ён значна запаволіўся ў параўнанні з папярэднім годам (3,0%). Прычынай гэтага стала, у першую чаргу, забруджванне нафтаправода “Дружба” ў красавіку 2019 года і звязаны з гэтым зрыў паставак сырой нафты. Гэта прывяло да скарачэння вытворчасці нафтапрадуктаў амаль на 10% у першым паўгоддзі, якія з’яўляюцца адным з асноўных экспартных тавараў, перш за ўсё, у ЕС. Да гэтага дадаліся розныя гандлёвыя спрэчкі з Расеяй, якія ўзніклі ў выніку забароны на ўвоз з Беларусі мясной і малочнай прадукцыі.3

Эканамічная залежнасць Беларусі ад Расеі застаецца амбівалентнай: яна, з аднаго боку, настолькі экзістэнцыяльна, што на яе фоне нават палітычная самастойнасць краіны цалкам можа быць пастаўлена пад сумнеў, а з іншага – Лукашэнка пастаянна атрымоўваецца паспяхова супрацьстаяць эканамічнаму ціску Расеі. Паказальным для гэтай амбівалентнасці ў 2019 быў так званы расейскі “манеўр кіравання нафтай“: Расея спачатку рэзка знізіла экспарт нафты, і ў той жа час прапарцыйна павысіла падатак на здабычу сырой нафты, што прывяло, паводле ацэнак экспертаў, да страты даходу Беларусі прыблізна на 2 мільярды даляраў. Уласным НПЗ Расея прапанавала кампенсацыю страт, што Беларусь ацаніла як парушэнне ўмоў канкурэнцыі ў рамках Еўразійскага эканамічнага саюза (ЕАЭС). Калі Расея прапанавала Беларусі паглыбленую інтэграцыю для стварэння лепшых умоў рынку, у Мінску сумняваліся, ці выканае Масква абавязацельствы ЕАЭС па стварэнні агульнага рынку нафты і газу і першапачаткова не былі гатовыя да далейшых саступак Расеі.

Нягледзячы на аналагічныя эканамічныя канфлікты паміж Беларуссю і Расеяй, лічбы гавораць самі за сябе: Расея штогод “субсыдуе” беларускую эканоміку ў аб’ёме ад 7 да 9 млрд. еўра, 50% прамых інвестыцый у Беларусь паступае з Расеі, таксама кантраляванай дзяржавай кампаніі “Газпром” цалкам належыць стратэгічна важны “Газпром Трансгаз Беларусь” (былы “Белтрансгаз”) – аператар газаправода, які транспартуе расейскі газ у Еўропу. Спробы дыверсіфікаваць беларускую эканоміку праз узмацненне сувязяў з Турцыяй ці Кітаем пакуль бачных вынікаў не паказваюць.

Аўтарытарная вертыкаль улады: становішча грамадзянскай супольнасці ў Беларусі ў 2019 г.

Унутрыпалітычная сітуацыя ў Беларусі здаецца стабільнай, бо – у адрозненне ад Расеі – аўтарытарная вертыкаль улады функцыянуе, а палітычная апазыцыя, незалежныя СМІ і вольная грамадзянская супольнасць паспяхова маргіналізуюцца на працягу многіх гадоў. Магчымасці для дзейнасці грамадзянскай супольнасці існуюць да таго часу, пакуль яны носяць непалітычны характар, у той жа час немагчымы адкрытае абмеркаванне палітычных ідэй або пазіцый, крытыка існуючых умоў або стварэнне палітычных рухаў, якія маглі б выклікаць рэзананс сярод насельніцтва. У бягучай гадавой справаздачы ААН спецыяльнага дакладчыка па сітуацыі з правамі чалавека ў Беларусі адзначаецца далейшае прымяненне смяротнага пакарання і выпадкі катаванняў і жорсткага абыходжання падчас затрыманняў, у той жа час адзначаюцца невялікія поспехі як выключэнне з Крымінальнага кодэкса артыкула 193.1 і юрыдычныя змены ў сферы свабоды сходаў.

Незалежная, дэмакратычная грамадзянская супольнасць можа ажыццяўляць сваю дзейнасць пры замежнай падтрымцы і афіцыйна, пры ўмове, што ўлады ажыццяўляюць кантроль над выкарыстоўваемымі сродкамі. Канкрэтныя праекты, накіраваныя на супрацоўніцтва паміж грамадзянскай супольнасцю і мясцовымі органамі ўлады, могуць закласці аснову для міжсектаральнага даверу, якое пасля палітычнага перавароту з’яўляецца важнай умовай дэмакратычнага развіцця краіны. У той жа час яны не павінны быць самамэтай або служыць ўзаконьванню ўлады, якая фактычна без супярэчнасцяў ўпісваецца ў аўтарытарную вертыкаль улады. Пазіцыя ўлады, калі яна не гатовая адкрыцца дэмакратыі, павінна таксама адкрыта дыскутавацца ў грамадскасці. Міжнародныя арганізацыі-донары павінны памятаць, што фінансавая дапамога для праектаў міжсектаральнага супрацоўніцтва ў краіне можа разглядацца як легітымізацыя існуючых за мяжой аўтарытарных структур і, у канчатковым рахунку, спрыяць іх стабілізацыі. Таму прамая падтрымка незалежнай грамадзянскай супольнасці заўсёды павінна заставацца важным і актыўна выкарыстоўваным варыянтам для міжнародных донарскіх арганізацый.

Парламенцкія выбары 2019/ Прэзідэнцкія выбары 2020
Пасля таго, як на апошніх парламенцкіх выбарах 2016 года два „незалежныя“ кандыдаты атрымалі месца ў парламенце, палітычныя назіральнікі чакалі, што гэтая тэндэнцыя можа працягнуцца і ў 2019 годзе. Аднак усё было наадварот. Міжнародныя і мясцовыя незалежныя назіральнікі адзначылі больш неадпаведнасцяў палажэнню аб выбарах, чым на парламенцкіх выбарах 2008, 2012 і 2016. Не было ні роўнага доступу да СМІ, ні збалансаваных выбарчых камісій. Незалежныя кандыдаты былі адхіленыя падчас перадвыбарнай кампаніі, а выкарыстанне адміністрацыйных рэсурсаў паўплывала на выбарчую чашу вагаў не на карысць незалежных кандыдатаў. На працягу пяці дзён выбараў былі адзначаны значныя парушэнні ў датэрміновым галасаванні і выкарыстанні мабільных скрыняў для галасавання. Падлік галасоў прайшоў у значнай ступені непразрыста, таму афіцыйныя вынікі выбараў не могуць быць пацверджаныя. Акрамя таго, ёсць сумневы ў дасягненні кворуму, які на парламенцкіх выбарах складае 50%. У сувязі з названымі недахопамі ў падліку галасоў афіцыйная яўка 77% не пацвярджаецца незалежнымі назіральнікамі.

Масавае запалохванне незалежных кандыдатаў, членаў камісіі і выбаршчыкаў на працягу ўсяго выбарчага працэсу сведчыць аб тым, што за некалькі месяцаў да прэзідэнцкіх выбараў 2020 года ўлада не хоча дапусціць з’яўлення свабод і мае намер кантраляваць выбарчы працэс, як і вынікі выбараў летам 2020 года.

Высновы / Заклік да дзеянняў

Прымаючы пад увагу вышэйапісаныя тэндэнцыі ў Беларусі за 2019 год, рэкамендуюцца наступныя меры:

  • Свабода перамяшчэння: 2 гады таму ў Беларусі была выдадзена пастанова аб значным палягчэнні правілаў ўезду на тэрыторыю краіны для грамадзян ЕС. ЕС, са свайго боку, таксама рэкамендуецца ўвесці свабоду перамяшчэння для беларусаў, такім чынам прадэманстраваўшы, што грамадзяне гэтай як правіла вельмі закрытай краіны вітаюцца ў Еўропе. Відавочным і бясспрэчным з’яўляецца той факт, што такі крок, які ўжо шмат гадоў запар з’яўляецца рэкамендацыяй нумар адзін у нашым спісе заклікаў да дзеяння, мог бы значна палепшыць рэпутацыю ЕС у Беларусі.
  • Беларусь замест “Белая Русь”: Швецыя афіцыйна вырашыла адмовіцца ад назвы “Vitryssland” (даслоўна “Белая Русь”, “Белая Расея”) і замест гэтага выкарыстоўваць слова “Беларусь”. Па шведскаму прыкладу, моўныя правілы ў Германіі таксама павінны падвергнуцца зменам і адмовіцца ад выкарыстання слова “Weißrussland” у дачыненні да Беларусі. Федэральнае міністэрства замежных спраў Германіі ўжо падае станоўчы прыклад у гэтых адносінах. Акрамя таго, навінавыя праграмы на нямецкіх цэнтральных каналах таксама пачалі ўжываць новае правіла. Але ў той жа час варта браць пад увагу, што замацаванне слова “Беларусь” у свядомасці грамадзян, якія не маюць якога-небудзь дачынення да Усходняй Еўропы, зойме некаторы час.
  • Падтрымка незалежнай грамадзянскай супольнасці: Тыя, хто прымае палітычныя рашэнні ў Германіі і ЕС павінны ўсведамляць, што палітычныя змены ў Беларусі могуць адбыцца ў любую хвіліну і ў далейшым развівацца зусім неспадзяваным чынам. Пасля наступлення пераломнага моманту ў краіне, адзіныя сілы, якія змогуць даць беларускаму грамадству надзею на дэмакратычную трансфармацыю краіны, будуць незалежныя асобы, гатовыя да гэтага пералому і падтрымліваючыя адкрытае грамадства, якое базуецца на еўрапейскіх каштоўнасцях. У сувязі з гэтым ЕС і ў далейшым павінен прапаноўваць розныя праграмы падтрымкі незалежных дэмакратычных асоб (журналістаў, навукоўцаў, прадстаўнікоў няўрадавых арганізацый і дзеячаў культуры).
  • Падтрымка эканамічнага супрацоўніцтва: эканамічны ціск з’яўляецца адным з галоўных інструментаў, якія выкарыстоўваюцца Расеяй для палітычнага ціску на суседнія краіны. Прыклады Грузіі, Малдаўскай Рэспублікі, а таксама Украіны паказалі, што прымушаная дыверсіфікацыя эканомікі, якая з’яўляецца вынікам санкцый з боку Расеі (напрыклад, на віно з Малдовы, мінеральную ваду з Грузіі) могуць дапамагчы гэтым краінам вызваліцца ад палітычнай і эканамічнай залежнасці ад агрэсіўнай і аўтарытарнай дзяржавы-суседа. ЕС павінен быць зацікаўлены ў падтрымцы дыверсіфікацыі беларускай эканомікі і звязанага з ёй ўмацавання палітычнай незалежнасці рэспублікі. У сувязі з гэтым лічым больш мэтазгодным засяродзіцца на развіцці незалежнага малога і сярэдняга бізнесу, а не на падтрымцы дзяржаўнай эканомікі.
  • Фармулёўка стратэгічна важных мэтаў: ЕС павінен сфармуляваць больш выразныя мэты, якіх ён намагаецца ў адносінах з Беларуссю, а не абмяжоўвацца толькі рэагаваннем на падзеі, якія адбываюцца ў краіне. Галоўнымі прынцыпамі павінны быць ўмацаванне незалежнасці Беларусі, пры ўмове прытрымлівання дэмакратычных норм і павагі правоў чалавека. ЕС валодае магчымасцю падтрымкі паступовага стварэння свабодных “дэмакратычных прастор” для людзей у Беларусі. Перш за ўсё гэта тычыцца сфер жыцця грамадства, якія маюць прамое і ўскоснае стаўленне да палітычнага жыцця краіны (абмен на розных узроўнях улады, падтрымка мясцовых ініцыятыў, удзел грамадзян у жыцці грамадства). У доўгатэрміновай перспектыве гэтыя меры павінны ўзмацніць дэмакратычнае самавызначэнне грамадства ў цэлым.
  • Расследавання выпадкаў аб зніклых без вестак: Дваццаць гадоў таму, 7 траўня 1999 года, знік былы міністр унутраных спраў Беларусі Юрый Захаранка. 16 верасня 1999 года знік былы віцэ-прэзідэнт 13-га Вярхоўнага Савета Віктар Ганчар, а таксама прадпрымальнік Анатоль Красоўскі. Абставіны іх знікнення дагэтуль застаюцца не высветленымі, а іх наступствы ўсё яшчэ застаюцца адчувальнымі для беларускай грамадзянскай супольнасці: тыя, хто адкрыта супярэчыць або актыўна выступае супраць аўтарытарнага рэжыму ў краіне, рызыкуюць у лепшым выпадку атрыманнем штрафу. Нярэдка справа заканчваецца турэмным зняволеннем і доўгатэрміновымі негатыўнымі наступствамі для здароўя і жыцця. Германія і ЕС не павінны спыняць нагадваць грамадскасці пра зніклых без вестак і настойваць на тым, каб абставіны знікнення гэтых людзей былі высветлены, а вінаватыя прыцягнуты да адказнасці. У 2020 годзе, да 20-годдзя знікнення журналіста Дзмітрыя Завадскага, лёс зніклых палітыкаў і актывістаў можна было б абмеркаваць у сумесных еўрапейска-беларускіх праектах.

Берлін, снежань 2019 г.

Праўленне:
Штэфан Малерыюс (старшыня)
Штэфані Шыфер (намеснік старшыні)
Крыстаф Бекер (скарбнік)
Дзяніс Фрыдрых (засядацель)


1 Гл. зводны артыкул на BelarusDigest „The State of the Union Belarus-Russia and the Virtual State“, https://belarusdigest.com/story/the-state-of-the-union-belarus-russia-and-the-virtual-state/

2 У першым паўгоддзі 2019-га ў Беларусь заехалі 244.000 чалавек без візы, у параўнанні з усяго толькі 37.500 у першым паўгоддзі 2017-га.

3 Гл. агляд эканамічнай сітуацыі ў Беларусі ў інфармацыйным бюлетэні 59, створаным German Economic Teams Belarus па спасылцы: https://www.get-belarus.de/wordpress/get_blr_nl_59_2019_de/